تعلیم وتربیت از دیدگاه شهید مرتضی مطهری
اندیشه های شهید مطهری باید به عنوان مبنای مواجهه علمی با افكار وارداتی جدید و دستیابی به نوآوریهای علمی در عرصه معارف دینی مورد توجه قرار گیرد. بررسی اندیشه و آرای آیت الله شهید مطهری و تأثیر آن در شكلگیری مبانی فكری انقلاب اسلامی و تجلیل از شخصیت كم نظیر ایشان هم، مورد نیاز جوامع اسلامی و هم ادای بخشی از وظیفه حقشناسی نسبت به اندیشمندان و فرزانگان انقلاب اسلامی است.
شهید مطهری، با ایمان، علم و اعتماد به نفس والای خود و همچنین ادب و انصاف علمی در آن سالها شجاعانه وارد میدان شد و با یك مواجهه صحیح و علمی در مقابل تفكرات ماركسیستی و لیبرالیستی، توانست چهره روشن و نابی از تفكرات اسلامی ارائه دهد و جریان روشنفكری اسلامی صحیحی را پایه گذاری نماید كه در واقع مبنای بخشی عمده از جریان فكری انقلاب اسلامی شد.»
رهبر معظم انقلاب در پیام خود ضمن اشاره به این نكته كه تا كنون تعریف جامعی از هویت فكری و روشنفكری شهید مطهری ارئه نشده است، آوردهاند: «مرحوم مطهری با قوت فكری و اندیشه صائب خود وارد میدانهایی شد كه تا آن زمان هیچ كس در زمینه مسایل اسلامی وارد آن نشده بود».
در این مراسم، سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهوری در سخنانی، ضمن برشمردن برخی از وجوه شخصیتی و اخلاقی استاد شهید مطهری گفت: «مطهری مرد میدان گفتگو بود، آن هم نه تنها در درون مرزهای سنت و فكر اسلامی كه با همه ارباب ملل و نحل، آن هم نه به قصد سركوب و ارعاب دشمنان، بلكه برای گسترش میدان فهم و خرد خود و مردمان دیگر.»
در این همایش جهانی، نشستهای دوازدهگانه با موضوعات زیر برگزار شد:
ـ تفكر خلاق
ـ دین، آزادی و آزاد اندیشی
ـ نوآوریهای فلسفی استادمطهری
ـ دین، زن و حقوق زنان
ـ شخصیت شناسی مطهری
ـ دین، آزادی اندیشه و احیای تفكر دینی
ـ گفتگوی میان ادیان
ـ راهی به سوی تجدید فكر دینی
ـ مطهری و مطالعات تطبیقی علم جدید
ـ دین و اخلاق
ـ اندیشههای كلامی و دینی استاد مطهری
ـ دین، حقوق بشر و اندیشههای سیاسی ـ اجتماعی استاد مطهری
ـ دین و تكثرگرایی دینی
در ادامه خلاصهای از برخی عناوین مقالات این همایش را مرور میكنیم:
نوآوری ها و روشهای فلسفی و كلامی استاد مطهری
حركت و زمان از موضوعات گستردهای است كه مورد بحث و جست و جوی برخی حكما و فلاسفه قرار گرفته است. در همین راستا آیت الله سیدحسن مصطفوی استاد و رئیس گروه فلسفه دانشگاه امام صادق(ع) بعد از پرداخت به این مسئله كه حكمای اقدم، زمان را جوهری سیال و ازلی و حتی واجب الوجود دانستهاند، گفت بعضی آن را موهوم و غیرواقعی و نیز متكلمین آن را امری نسبی و محققین حكمای اسلامی آن را مقدور حركت و صغیه و یا جوهریه میدانند، وی سپس به نوآوری آرا و تحقیقات مهم استاد مطهری در این زمینه میپردازد.
دكتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برخورد عمیق و فیلسوفانه استاد مطهری با علوم جدید را میستاید و در فرازی از مقاله خویش چنین میآورد: «استاد مطهری با علوم جدید با دیدی باز و خالی از تعصب برخورد میكردند. ایشان به نظریههایی كه با خلقت جهان انسان سر و كار داشت اعتنای تمام داشتند. استدلال آوری صحیح و متین او چنان متقن بود كه برای غیرمسلمان هم قابل درك و قبول بود. او در مقام استدلال با مسئله خلقت انسان، روح یا علیت، با قوت تمام علمی پیش رفته است.»
دكتر غلامعلی حداد عادل استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی مقاله خود را با عنوان «مطهری و فلسفه تطبیقی در ایران معاصر» ارایه كرد. او مطهری را در تطبیق فلسفه اسلامی با فلسفه جدید غربی كم نظیر دانست و گستردگی تحقیقات او را ستود. تحقیقاتی كه بیشتر برای افرادی بود كه تحت تأثیر تبلیغات ماركسیستی و كمونیستی، ماتریالیسم دیالكتیك را فلسفه علمی و یگانه فلسفه معتبر جهان میشناختند.
دكتر حداد عادل افزود: «باید مطهری را به سان فیلسوفانی چون هیوم، كانت و هگل، راهگشای فلسفه تطبیقی دانست». وی در این زمینه شرح مبسوط منظومه را در شمار فعالیتهای كاربردی فلسفه تطبیقی او قلمداد كرد.
تلقی ناردست جامعه علمی غرب از فلسفه اسلامی باعث شده است كه آنان این علم دقیق و راهگشا را در متافیزیك ارسطویی ـ افلاطونی ـ كه به نوعی با سلیقهها و تزوقهای دین آمیخته است ـ منحصر دانند مقاله «مطهری، نمایشگر جامعیت و توانمندیهای فلسفه اسلامی» از دكتر حسین غفاری، استادیار دانشگاه تهران است. وی با درك دقیق از این تلقی ناقص، نقش اساسی استاد مطهری را در تبیین صحیح فلسفه اسلامی و درك عمیق وی در بزنگاههای علمی، كاویده است كه درصدد برآمد تا اصالت فلسفه اسلامی را به آن بازگرداند. نویسنده در صدد است تا تبیین كند فلسفه اسلامی در علایق سنتی كلام قرون وسطایی تنیده نیست، او كوشیده است در این مقال اثر گذاری شهید مطهری را با طرح مباحث تطبیقی میان اندیشه غربی و فلسفه اسلامی ترسیم كند و بفهماند این علم گرانمایه دارای نیروی قوی علمی است كه بدون تمسك برآن گرههای كور معرفتشناسی گشوده نگردد.
اتهام اصلی بر فلسفه اسلامی ناكارآمدی آن در زندگی آدمی است و دین نیز بنهاده در گوشهای كه متعلق به دوران گذشته است به راستی در این جرگه وظیفه و تكلیف یك فیلسوف اسلامی چیست؟ با نظری اجمالی بر آثار مطهری درمییابیم كه استاد در پس تدریسها و نوشتههای فلسفی خود، آبستن دغدغههای شگرفتر، ملموستر و نزدیكتر به عرصه زندگی آدمیان است. از این رو چرخه محتوایی كتابها و مقالات علمی او را بر محورهایی میبینیم كه در زندگی آن روز جامعه مهم و روزآمد بوده است. او در مقطعی از زمان حقوق زن را درمیكاود، و در زمانی به هنر و سینما و سیاست و در مقطعی دیگر به علم و ایمان و فطرت و دردهای جامعه ماركسیستی و ناسیونالیستی و... میپردازد. و درصدد برمیآید فاصله میان فلسفه را از اعتقادات افراد و زندگی روزمره آنان كم كند. «علم كلام و فلسفه اسلامی معاصر با تأكید بر آرای فلسفی شهید مطهری» عنوان مقالهای است از دكتر رضا داوری اردكانی استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. او این دغدغههای اصیل را از نگاه شهید مطهری بررسی میكند. او میخواهد نشان دهد كه ثمره فعالیتهای فلسفی استاد دست كم به مقصد اثبات سازگاری دین با همه ارزشهای مقبول جامعه بشری نزدیك شده است. بر همین اساس میپرسد آیا این فیلسوف از قلمرو فلسفه به وادی علم كلام وارد شده است؟ آیا او یك متكلم است؟ با توجه به این كه كار كلامی او با ماهیت كلام سابق متفاوت است، كلامی كه آورده است چگونه كلامی است؟
نوآوری دیگر كلامی مطهری در مبحث عدل الهی است. در این مقاله دكتر غلامرضا اعوانی استاد دانشگاه شهید بهشتی و رئیس موسسه حكمت و فلسفه ایران به بحث عدل الهی از دیدگاه شهید مطهری میپردازد. و آن را در تاریخ اندیشه بشری مسئلهای پرنزاع میخواند. او با بررسی اجمالی سیر تاریخی مبحث عدل الهی نزد فیلسوفان و متفكران، نظریه شهید مطهری را در كتاب عدل الهی بررسی كرده، خصوصیات روش ایشان را كه توأم با نوآوری است، تحلیل میكند.
به راستی مطهری فردی دلسوز و دردمند بود و به جامعه دینی و بشری با دیدی عالمانه و شگرف مینگریست. بیشك میتوان گفت، او بر مسئله اندوه كه تمام وسعت زندگی بشر را فرا گرفته است، نگاهی ویژه داشت تا آنجا كه خانم دكتر نایلا سلیمانوا، استادیار دانشگاه خزر از آذربایجان این ویژگی انسان دوستانه را در لابهلای نوشتههایش دریافته و در جست و جوی نگاه پنهان او به دردها، آلام و رنجهای بشری میپردازد. نمونه آن، كتاب «انسان كامل» است كه در آن به مسئله اندوه پرداخته شده است؛ از این رو، خانم نایلا در مقاله خود با عنوان «نگرشی بر مسئله اندوه از دیدگاه استاد مطهری» میگوید: در نگاه مطهری، انسان بدون اخلاق مثل حیوان است و شخصیت آدمی فقط با اصول اخلاقیاش معنا مییابد. معیار حقیقی انسان بودن، داشتن اندوه و درد متعالی است. تمام موجودات زنده، رنجهای مشترك دارند و درد اصلی انسان در این زندگی زودگذر و در حقیقت توجیه حیات و زندگی او، فقط یافتن راهی است كه آدمی را به ابدیت هدایت میكند و اندوه اصلی همین است.
جناب پرفسور عبدالواحد شمال اف، استاد فلسفه پژوهشگاه فلسفه حقوق آكادمی علوم تاجیكستان مقاله خود را با عنوان «ماهیت فلسفی ـ مذهبی استاد مطهری» طرح كرد. او از دریچه ماهیت فلسفی ـ مذهبی، نقش استاد مطهری را در تبیین مباحث اساسی میداند و درمییابد اندیشههای پرفروغ این بزرگ مرد بر اساس عقل و دانش است و در حقیقت به خاطر دفاع از دین اسلام است كه در همه عرصه هایی كه شبهاتی نسبت به دین مطرح بوده حضور مییابد.
وی مطهری را در حكمت نظری، جانب دار سومین اصل فلسفه اسلامی میداند كه پایه گذار آن ملاصدرا است و به عنوان حكمت متعالیه مشهور است. وی معتقد است، اهمیت اندیشههای استاد مطهری در این است كه الاهیات را در دو فصل جدید ازعلوم طبیعیات آزاد كرده و مقابل حمله متجددان، حكمت سنتی را از گزند تهاجم آنان مصون میدارد.
قدرت نقادی فیلسوفانه از دیگر امتیازات استاد مطهری است كه نشانگر آگاهی وسیع او در فلسفه كلاسیك و فلسفه نوین است. از این رو خانم پرفسور وجیه قانصو استاد دانشگاه لبنان در مقاله خود با عنوان «شهید مطهری و فلسفه غرب» میخواهد به چند پرسش اساسی پاسخ دهد؛
ـ میزان درك مطهری از واژه های افكار غربی چقدر است؟
ـ آیا او به جزء جزء افكار فلسفه غرب شناخت واقعی دارد؟
ـ آیا مطهری امكانات جدید فلسفه غرب را به كار گرفته است و اشكالات آن را وارد فلسفه اسلامی كرده است؟
در این مقاله سعی شده است كیفیت حضور افكار غربی در آگاهی و شناخت مطهری و كیفیت حضور مطهری در حركت فلسفه غرب مورد بررسی قرار گیرد.
دین، آزادی، آزاد اندیشی و احیای تفكر دینی
چالشی كه در فضای فكری دینی پدید آمده، زندگی دینی سنتی را با سؤالاتی مواجه كرده است كه پاسخ به آن بسیار مهم و حیاتی است و سوال از چگونگی دینداری در دنیای جدید اندیشه متفكران را به خود جلب كرده است. مقاله «اسلام و دنیای متجدد؛ با الهام از اندیشههای استاد مطهری» از دكتر علی اصغر خندان عضو هیئت علمی و مدیر گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) ناظر بر همین مباحث است. وی در پژوهش خود چند محور كلیدی را بررسی میكند.
1. شناخت نسبت و تجدد
2. شناخت تعارضهای آن دو
3. نقد سنت و تجدد
4. نظریه پردازی بر اساس جمع این دو مقوله در حیات دینی.
اخلاق و آزادی دو مفهومی است كه میتوان آن دو را به لحاظ معرفت شناسی بررسی كرد و رابطه میان آن دو را جست. شهید مطهری كه در عرصه های علمی ـ دینی نقش خود را به درستی ایفا كرده، در این مقولات نیز افراد محقق را به خود جلب كرده است. مقاله «رابطه آزادی و اخلاق» از شریف لك زایی ناظر بر همین است كه به این دو مفهوم با تأكید بر اندیشههای شهید مطهری پرداخته است. او آزادی و اخلاق را در مقابل و ضد هم نمیداند و اساسا آزادی را فضیلتی اخلاقی قلمداد میكند و آن را بر اخلاق مقدم میداند.
«احیای تفكر دینی: اجتهاد و ارزیابی مجدد متون كلاسیك در دوران جدید با تكیه بر آرای شهید مطهری نام مقالهای است از دكتر لیاكات تكیم استاد دانشگاه دنور آمریكا كه به بررسی براهین اصلاحگران گوناگون معاصر مسلمان و ارزیابی مجدد نهادهای فقهی سنتی میپردازد و با توسل به اصول هرمنوتیكی مختلف از جمله مصلحت، اجتهاد و... افكار مطهری را بازكاوی میكند. در این مقاله سعی شده است نقش مطهری در تأثیرگذاری بر موضوعاتی مثل حقوق بشر، آزادی بیان در شریعت اسلام و... بیان شود.
دكتر اندروگاستافسون، استادیار فلسفه دانشگاه مینه سوتا از آمریكا اصول آزادیهای شخصی جان استیوارت میل را بررسی كرده است و نقش تبلیغات و اثرگذاری آن بر تصور جامعه چون شعر، هنر و دین و نقش مثبت دین را در حمایت از آموزش و عادات اخلاقی خوب از نگاه و اندیشه استیوارت میل مینمایاند. او نقادی مطهری از ماتریالیسم را كاملاً شبیه انتقاداتی از فرهنگ مصرفی میداند. یعنی دقیقا همان چیزی كه از تفكر مسیحی جان استیوارت میل دریافت میشود. بحث از عقلانیت اسلامی بحثی كارآمد است كه تفاوت آن با عقل گرایی غربی بسیار است. مقاله «ویژگیهای اصلی عقلانیت اسلامی» از دكتر ابوالفضل عزتی استاد دانشگاه و سرپرست بخش دانشگاهی كالج اسلامی لندن است كه این تفاوت را از جهتهای مختلف و متعدد مثل تاریخ، فلسفه، كاربرد توجیه، منابع، تعریف، مبانی نتایج و... نشان میدهد.
پرفسور مظفر اقبال استاد دانشگاه واترلو و رئیس مركز «اسلام و علم» كانادا مقاله خود را با عنوان «دیدگاه اسلام درباره آزادی فكری و هرج و مرج فكری» طرح كرد. وی اعتقاد دارد كه شرایط فكری فعلی، مسئله آزادی در اسلام را بسیار مبهم تعریف كرده است. او در صدد برآمده تا اصول آزادی بیان را در تفكر اسلامی به نحو دقیق بیان دارد و شكلی از مفاهیم آزادی كه اكنون از آن بحث میشود را نشان دهد و ثابت كند كه آزادی حاكم بر جوامع غربی، آزادی به معنای دقیق كلمه نیست بلكه هرج و مرج فكری است.
اندیشه های قرآنی و فقهی و تربیتی
تبحر مطهری در حوزههای فلسفی نباید توانمندی او را در عرصههای فقهی مغفول نهد. به همین خاطر دكتر علی مطهری عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در مقاله خود با طرح «مسائل فقهی در آثار شهید مطهری» سعی كرده است، مقام فقهی او را كه تا حدودی از نظرها دورمانده برجسته نماید و روش فقهی او را كه به نوعی مثل روش مرحوم آیت الله بروجردی و امام خمینی است بررسی كند.
قرآن پژوهی، جزیی دیگر از فعالیتهای علمی شهید مطهری است. در این زمینه نادعلی عاشوری تلوكی استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه نجفآباد مقالهای با عنوان «فعالیتها و دیدگاههای قرآنی استاد مطهری» ارائه كرده و در آن به بخشی از علوم قرآنی یعنی تفسیر و شیوه تفسیری استاد مطهری پرداخته است.
مقاله «نكتههای تربیتی در آرای شهید مطهری» از دكتر علی شریعتمداری استاد دانشگاه تهران نظریات تربیتی شهید مطهری را كاویده و كتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» را كه حاوی مطالب تربیتی است بررسی میكند. مطهری آموزش را با روش تربیتی خاص ارائه شده، طرح میكند همان كاستیی كه در نهادهای آموزشی ما موجود است و به نوعی با مقوله تربیت بیارتباط یا كم ارتباط است.
دكتر شریعتمداری سعی كرده است، این نقیصه و خلا را كه مورد نظر شهید مطهری نیز بوده و در مراكز آموزشی ما نیز احساس میشود، بیان كند.
مقاله «دین و تربیت در افكار شهید مطهری» از حجت الاسلام و المسلمین الشیخ علی عبدالله سنان، محقق، مؤلف و مدیر تعلیم دینی اسلامی لبنان است كه در چند محور تنظیم شده است.
1. منابع و ابعاد تربیت دینی
2. كارآیی تربیت در فرد و جامعه
3. چارچوب تربیت دینی
4. عوامل موثر در تربیت
5. رابطه تنگاتنگ دین و تربیت
6. شیوههای تربیت در قرآن و سنت
7. الگوی تشخیص انسانی در تربیت اسلامی
تربیت اسلامی اساسا جزو دغدغه های مهم استاد بوده است را به همین خاطر نگاهی وسیع به این بعد دین داشته است.
اندیشه های سیاسی ـ اجتماعی مطهری
مطهری در حوزه فعالیتهای علمی اش مباحثی را پی میگیرد كه میتوان آن را در شمار فعالیتهایی دانست كه بر دین، فلسفه و ارتباطات ناظر است. از این رو؛ دكتر حمید مولانا استاد و رئیس بخش برنامههای ارتباط بینالملل دانشگاه امریكن واشنگتن در مقاله خود «فلسفه ارتباطات اسلامی از دیدگاه شهید مطهری» درصدد است نشان دهد، حوزه ارتباطات و روابط اسلامی در آثار مطهری به عنوان یك مجموعه منسجم و مستحكم است. او در توجیه پرداختن به این مسئله میگوید: «آنچه باعث جلب توجه من به فلسفه ارتباطات و روابط اسلامی از دیدگاه مطهری میشود، حس و امیدی است كه همراه با پیوند تشكلهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فناوری، حدود حوزهها را در جوامع اسلامی و در محیط جهانی تعیین میكند».
دكتر محمد مشكات عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در مقاله خود با عنوان «دین و مردم سالاری در بنیادهای اندیشه استاد مطهری» به مولفههای آزادی، عدالت، معنویت، حاكمیت مردم، حاكمیت قانون، حقوق بشر، قانون شهروند و... از دیدگاه مطهری پرداخته است.
دكتر حسن خجسته عضو هیئت علمی دانشكده صدا و سیما و معاون صدا در سازمان صدا و سیما مقاله خود را با عنوان «روششناسی شهید مطهری در بررسی مسائل زنان» پی میگیرد كه در آن ویژگیهای نظام حقوقی طراحی شده از سوی شهید مطهری را چنین ترسیم میكند:
1. برابری خلقت انسانها در نوع
2. تفاوت انسانها در جنسیت
3.اصالت نظام خانواده
دكتر لیندا كلارك، استادیار دانشگاه كونكوردیای كانادا در مقاله خود «آیت الله مطهری و زنان؛ بازسازی مبناگرایی آزاد» دیدگاههای وی را درباره زنان به خصوص در مورد جنبش آزادی زنان در محیط بررسی میكند و معتقد است با وجود محدودیتها موضع مطهری باز و مترقی بوده است.
دكتر عبدالرئوف فضل الله محقق و دبیر كل مجمع فرهنگی عربی از لبنان مقاله خود را با عنوان «زن و حقوق زن از دیدگاه اسلامی با تأكید بر آرای استاد مطهری» چند محور اساسی را میكاود:
1. زن در عصر بربریت
2. زن در عصر تمدنهای بابل، مصر و رومانی
3. زن در دین مسیحی و یهودی
4. زن در جزیرةالعرب قبل از اسلام
دكتر توشیوكورودا، استاد دانشگاه بین المللی ژاپن و رئیس انجمن مطالعات فرهنگی منطقهای از ژاپن مقاله خود را با عنوان «دموكراسی در اسلام و مقایسه با دموكراسی غربی با تأكید بر اندیشههای آیت الله مطهری» با نگاهی عمیق به دموكراسی غرب و اسلام این موضوع را بررسی میكند. او مبانی وجودشناسی دموكراسی اسلامی را با دموكراسی غرب متفاوت میداند و معتقد است، عامل كلیدی این تفاوت مفهوم توحید در اسلام است. زیرا توحید اصل اساسی برای درك همه چیز بر اساس وحدانیت است.
روز چهارم این همایش با سخنرانی آیت الله جوادی آملی در قم ادامه یافت. ایشان طی سخنانی اساس پایهگذاری هر مكتبی را مبتنی بر فكر و عقل و اعتبار آن را در گرو پیش فرض اصول متعارفه دانست. وی در خصوص اسلامی كردن دانشگاهها افزود: «جداسازی كلاس دختران و پسران، مسلمان پروری است اما آنچه دانشگاههای ما را اسلامی میكند ارائه علوم اسلامی به نحو علمی و عقلی است».
ایشان درباره حوزه اعتبار عقل گفت: «خدای سبحان به عقل بها داده و به حجتش حرمت نهاده و در مقام نعل و نه در مقام ذات و صفات خود را درگیر كرده است «لایسئل عما یفعل و هم یسئلون» آیت الله جوادی آملی در خصوص شخصیت علمی شهید مطهری افزود: «مطهری محرری توانا بود، محرر كسی است كه دست و بال بحث را باز میكند كه باید در وهله نخست، خود فردی آزاد باشد».
حجت الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری مدیر حوزه علمیه قم، سخنران دیگر این همایش بود، وی روحانیت را در مرحله نخست عهده دار مدیریت فكری جامعه دانست و شهید مطهری را به عنوان نمونه بارز روحانیت، حامل قدرتی روحی و علمی معرفی كرد كه به رسالت سترگ خود جامه عمل پوشانده است. وی او را پایبند به مبانی مكتب اسلام و دارای جامعیت علمی، آفاق فكری برون حوزوی، صاحب تفكری وسیع و منضبط خواند.
اندیشه های شهید مطهری باید به عنوان مبنای مواجهه علمی با افكار وارداتی جدید و دستیابی به نوآوریهای علمی در عرصه معارف دینی مورد توجه قرار گیرد. بررسی اندیشه و آرای آیت الله شهید مطهری و تأثیر آن در شكلگیری مبانی فكری انقلاب اسلامی و تجلیل از شخصیت كم نظیر ایشان هم، مورد نیاز جوامع اسلامی و هم ادای بخشی از وظیفه حقشناسی نسبت به اندیشمندان و فرزانگان انقلاب اسلامی است.
شهید مطهری، با ایمان، علم و اعتماد به نفس والای خود و همچنین ادب و انصاف علمی در آن سالها شجاعانه وارد میدان شد و با یك مواجهه صحیح و علمی در مقابل تفكرات ماركسیستی و لیبرالیستی، توانست چهره روشن و نابی از تفكرات اسلامی ارائه دهد و جریان روشنفكری اسلامی صحیحی را پایه گذاری نماید كه در واقع مبنای بخشی عمده از جریان فكری انقلاب اسلامی شد.»
رهبر معظم انقلاب در پیام خود ضمن اشاره به این نكته كه تا كنون تعریف جامعی از هویت فكری و روشنفكری شهید مطهری ارئه نشده است، آوردهاند: «مرحوم مطهری با قوت فكری و اندیشه صائب خود وارد میدانهایی شد كه تا آن زمان هیچ كس در زمینه مسایل اسلامی وارد آن نشده بود».
در این مراسم، سیدمحمد خاتمی، رئیس جمهوری در سخنانی، ضمن برشمردن برخی از وجوه شخصیتی و اخلاقی استاد شهید مطهری گفت: «مطهری مرد میدان گفتگو بود، آن هم نه تنها در درون مرزهای سنت و فكر اسلامی كه با همه ارباب ملل و نحل، آن هم نه به قصد سركوب و ارعاب دشمنان، بلكه برای گسترش میدان فهم و خرد خود و مردمان دیگر.»
در این همایش جهانی، نشستهای دوازدهگانه با موضوعات زیر برگزار شد:
ـ تفكر خلاق
ـ دین، آزادی و آزاد اندیشی
ـ نوآوریهای فلسفی استادمطهری
ـ دین، زن و حقوق زنان
ـ شخصیت شناسی مطهری
ـ دین، آزادی اندیشه و احیای تفكر دینی
ـ گفتگوی میان ادیان
ـ راهی به سوی تجدید فكر دینی
ـ مطهری و مطالعات تطبیقی علم جدید
ـ دین و اخلاق
ـ اندیشههای كلامی و دینی استاد مطهری
ـ دین، حقوق بشر و اندیشههای سیاسی ـ اجتماعی استاد مطهری
ـ دین و تكثرگرایی دینی
در ادامه خلاصهای از برخی عناوین مقالات این همایش را مرور میكنیم:
نوآوری ها و روشهای فلسفی و كلامی استاد مطهری
حركت و زمان از موضوعات گستردهای است كه مورد بحث و جست و جوی برخی حكما و فلاسفه قرار گرفته است. در همین راستا آیت الله سیدحسن مصطفوی استاد و رئیس گروه فلسفه دانشگاه امام صادق(ع) بعد از پرداخت به این مسئله كه حكمای اقدم، زمان را جوهری سیال و ازلی و حتی واجب الوجود دانستهاند، گفت بعضی آن را موهوم و غیرواقعی و نیز متكلمین آن را امری نسبی و محققین حكمای اسلامی آن را مقدور حركت و صغیه و یا جوهریه میدانند، وی سپس به نوآوری آرا و تحقیقات مهم استاد مطهری در این زمینه میپردازد.
دكتر مهدی گلشنی استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، برخورد عمیق و فیلسوفانه استاد مطهری با علوم جدید را میستاید و در فرازی از مقاله خویش چنین میآورد: «استاد مطهری با علوم جدید با دیدی باز و خالی از تعصب برخورد میكردند. ایشان به نظریههایی كه با خلقت جهان انسان سر و كار داشت اعتنای تمام داشتند. استدلال آوری صحیح و متین او چنان متقن بود كه برای غیرمسلمان هم قابل درك و قبول بود. او در مقام استدلال با مسئله خلقت انسان، روح یا علیت، با قوت تمام علمی پیش رفته است.»
دكتر غلامعلی حداد عادل استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی مقاله خود را با عنوان «مطهری و فلسفه تطبیقی در ایران معاصر» ارایه كرد. او مطهری را در تطبیق فلسفه اسلامی با فلسفه جدید غربی كم نظیر دانست و گستردگی تحقیقات او را ستود. تحقیقاتی كه بیشتر برای افرادی بود كه تحت تأثیر تبلیغات ماركسیستی و كمونیستی، ماتریالیسم دیالكتیك را فلسفه علمی و یگانه فلسفه معتبر جهان میشناختند.
دكتر حداد عادل افزود: «باید مطهری را به سان فیلسوفانی چون هیوم، كانت و هگل، راهگشای فلسفه تطبیقی دانست». وی در این زمینه شرح مبسوط منظومه را در شمار فعالیتهای كاربردی فلسفه تطبیقی او قلمداد كرد.
تلقی ناردست جامعه علمی غرب از فلسفه اسلامی باعث شده است كه آنان این علم دقیق و راهگشا را در متافیزیك ارسطویی ـ افلاطونی ـ كه به نوعی با سلیقهها و تزوقهای دین آمیخته است ـ منحصر دانند مقاله «مطهری، نمایشگر جامعیت و توانمندیهای فلسفه اسلامی» از دكتر حسین غفاری، استادیار دانشگاه تهران است. وی با درك دقیق از این تلقی ناقص، نقش اساسی استاد مطهری را در تبیین صحیح فلسفه اسلامی و درك عمیق وی در بزنگاههای علمی، كاویده است كه درصدد برآمد تا اصالت فلسفه اسلامی را به آن بازگرداند. نویسنده در صدد است تا تبیین كند فلسفه اسلامی در علایق سنتی كلام قرون وسطایی تنیده نیست، او كوشیده است در این مقال اثر گذاری شهید مطهری را با طرح مباحث تطبیقی میان اندیشه غربی و فلسفه اسلامی ترسیم كند و بفهماند این علم گرانمایه دارای نیروی قوی علمی است كه بدون تمسك برآن گرههای كور معرفتشناسی گشوده نگردد.
اتهام اصلی بر فلسفه اسلامی ناكارآمدی آن در زندگی آدمی است و دین نیز بنهاده در گوشهای كه متعلق به دوران گذشته است به راستی در این جرگه وظیفه و تكلیف یك فیلسوف اسلامی چیست؟ با نظری اجمالی بر آثار مطهری درمییابیم كه استاد در پس تدریسها و نوشتههای فلسفی خود، آبستن دغدغههای شگرفتر، ملموستر و نزدیكتر به عرصه زندگی آدمیان است. از این رو چرخه محتوایی كتابها و مقالات علمی او را بر محورهایی میبینیم كه در زندگی آن روز جامعه مهم و روزآمد بوده است. او در مقطعی از زمان حقوق زن را درمیكاود، و در زمانی به هنر و سینما و سیاست و در مقطعی دیگر به علم و ایمان و فطرت و دردهای جامعه ماركسیستی و ناسیونالیستی و... میپردازد. و درصدد برمیآید فاصله میان فلسفه را از اعتقادات افراد و زندگی روزمره آنان كم كند. «علم كلام و فلسفه اسلامی معاصر با تأكید بر آرای فلسفی شهید مطهری» عنوان مقالهای است از دكتر رضا داوری اردكانی استاد دانشگاه تهران و رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران. او این دغدغههای اصیل را از نگاه شهید مطهری بررسی میكند. او میخواهد نشان دهد كه ثمره فعالیتهای فلسفی استاد دست كم به مقصد اثبات سازگاری دین با همه ارزشهای مقبول جامعه بشری نزدیك شده است. بر همین اساس میپرسد آیا این فیلسوف از قلمرو فلسفه به وادی علم كلام وارد شده است؟ آیا او یك متكلم است؟ با توجه به این كه كار كلامی او با ماهیت كلام سابق متفاوت است، كلامی كه آورده است چگونه كلامی است؟
نوآوری دیگر كلامی مطهری در مبحث عدل الهی است. در این مقاله دكتر غلامرضا اعوانی استاد دانشگاه شهید بهشتی و رئیس موسسه حكمت و فلسفه ایران به بحث عدل الهی از دیدگاه شهید مطهری میپردازد. و آن را در تاریخ اندیشه بشری مسئلهای پرنزاع میخواند. او با بررسی اجمالی سیر تاریخی مبحث عدل الهی نزد فیلسوفان و متفكران، نظریه شهید مطهری را در كتاب عدل الهی بررسی كرده، خصوصیات روش ایشان را كه توأم با نوآوری است، تحلیل میكند.
به راستی مطهری فردی دلسوز و دردمند بود و به جامعه دینی و بشری با دیدی عالمانه و شگرف مینگریست. بیشك میتوان گفت، او بر مسئله اندوه كه تمام وسعت زندگی بشر را فرا گرفته است، نگاهی ویژه داشت تا آنجا كه خانم دكتر نایلا سلیمانوا، استادیار دانشگاه خزر از آذربایجان این ویژگی انسان دوستانه را در لابهلای نوشتههایش دریافته و در جست و جوی نگاه پنهان او به دردها، آلام و رنجهای بشری میپردازد. نمونه آن، كتاب «انسان كامل» است كه در آن به مسئله اندوه پرداخته شده است؛ از این رو، خانم نایلا در مقاله خود با عنوان «نگرشی بر مسئله اندوه از دیدگاه استاد مطهری» میگوید: در نگاه مطهری، انسان بدون اخلاق مثل حیوان است و شخصیت آدمی فقط با اصول اخلاقیاش معنا مییابد. معیار حقیقی انسان بودن، داشتن اندوه و درد متعالی است. تمام موجودات زنده، رنجهای مشترك دارند و درد اصلی انسان در این زندگی زودگذر و در حقیقت توجیه حیات و زندگی او، فقط یافتن راهی است كه آدمی را به ابدیت هدایت میكند و اندوه اصلی همین است.
جناب پرفسور عبدالواحد شمال اف، استاد فلسفه پژوهشگاه فلسفه حقوق آكادمی علوم تاجیكستان مقاله خود را با عنوان «ماهیت فلسفی ـ مذهبی استاد مطهری» طرح كرد. او از دریچه ماهیت فلسفی ـ مذهبی، نقش استاد مطهری را در تبیین مباحث اساسی میداند و درمییابد اندیشههای پرفروغ این بزرگ مرد بر اساس عقل و دانش است و در حقیقت به خاطر دفاع از دین اسلام است كه در همه عرصه هایی كه شبهاتی نسبت به دین مطرح بوده حضور مییابد.
وی مطهری را در حكمت نظری، جانب دار سومین اصل فلسفه اسلامی میداند كه پایه گذار آن ملاصدرا است و به عنوان حكمت متعالیه مشهور است. وی معتقد است، اهمیت اندیشههای استاد مطهری در این است كه الاهیات را در دو فصل جدید ازعلوم طبیعیات آزاد كرده و مقابل حمله متجددان، حكمت سنتی را از گزند تهاجم آنان مصون میدارد.
قدرت نقادی فیلسوفانه از دیگر امتیازات استاد مطهری است كه نشانگر آگاهی وسیع او در فلسفه كلاسیك و فلسفه نوین است. از این رو خانم پرفسور وجیه قانصو استاد دانشگاه لبنان در مقاله خود با عنوان «شهید مطهری و فلسفه غرب» میخواهد به چند پرسش اساسی پاسخ دهد؛
ـ میزان درك مطهری از واژه های افكار غربی چقدر است؟
ـ آیا او به جزء جزء افكار فلسفه غرب شناخت واقعی دارد؟
ـ آیا مطهری امكانات جدید فلسفه غرب را به كار گرفته است و اشكالات آن را وارد فلسفه اسلامی كرده است؟
در این مقاله سعی شده است كیفیت حضور افكار غربی در آگاهی و شناخت مطهری و كیفیت حضور مطهری در حركت فلسفه غرب مورد بررسی قرار گیرد.
دین، آزادی، آزاد اندیشی و احیای تفكر دینی
چالشی كه در فضای فكری دینی پدید آمده، زندگی دینی سنتی را با سؤالاتی مواجه كرده است كه پاسخ به آن بسیار مهم و حیاتی است و سوال از چگونگی دینداری در دنیای جدید اندیشه متفكران را به خود جلب كرده است. مقاله «اسلام و دنیای متجدد؛ با الهام از اندیشههای استاد مطهری» از دكتر علی اصغر خندان عضو هیئت علمی و مدیر گروه معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (ع) ناظر بر همین مباحث است. وی در پژوهش خود چند محور كلیدی را بررسی میكند.
1. شناخت نسبت و تجدد
2. شناخت تعارضهای آن دو
3. نقد سنت و تجدد
4. نظریه پردازی بر اساس جمع این دو مقوله در حیات دینی.
اخلاق و آزادی دو مفهومی است كه میتوان آن دو را به لحاظ معرفت شناسی بررسی كرد و رابطه میان آن دو را جست. شهید مطهری كه در عرصه های علمی ـ دینی نقش خود را به درستی ایفا كرده، در این مقولات نیز افراد محقق را به خود جلب كرده است. مقاله «رابطه آزادی و اخلاق» از شریف لك زایی ناظر بر همین است كه به این دو مفهوم با تأكید بر اندیشههای شهید مطهری پرداخته است. او آزادی و اخلاق را در مقابل و ضد هم نمیداند و اساسا آزادی را فضیلتی اخلاقی قلمداد میكند و آن را بر اخلاق مقدم میداند.
«احیای تفكر دینی: اجتهاد و ارزیابی مجدد متون كلاسیك در دوران جدید با تكیه بر آرای شهید مطهری نام مقالهای است از دكتر لیاكات تكیم استاد دانشگاه دنور آمریكا كه به بررسی براهین اصلاحگران گوناگون معاصر مسلمان و ارزیابی مجدد نهادهای فقهی سنتی میپردازد و با توسل به اصول هرمنوتیكی مختلف از جمله مصلحت، اجتهاد و... افكار مطهری را بازكاوی میكند. در این مقاله سعی شده است نقش مطهری در تأثیرگذاری بر موضوعاتی مثل حقوق بشر، آزادی بیان در شریعت اسلام و... بیان شود.
دكتر اندروگاستافسون، استادیار فلسفه دانشگاه مینه سوتا از آمریكا اصول آزادیهای شخصی جان استیوارت میل را بررسی كرده است و نقش تبلیغات و اثرگذاری آن بر تصور جامعه چون شعر، هنر و دین و نقش مثبت دین را در حمایت از آموزش و عادات اخلاقی خوب از نگاه و اندیشه استیوارت میل مینمایاند. او نقادی مطهری از ماتریالیسم را كاملاً شبیه انتقاداتی از فرهنگ مصرفی میداند. یعنی دقیقا همان چیزی كه از تفكر مسیحی جان استیوارت میل دریافت میشود. بحث از عقلانیت اسلامی بحثی كارآمد است كه تفاوت آن با عقل گرایی غربی بسیار است. مقاله «ویژگیهای اصلی عقلانیت اسلامی» از دكتر ابوالفضل عزتی استاد دانشگاه و سرپرست بخش دانشگاهی كالج اسلامی لندن است كه این تفاوت را از جهتهای مختلف و متعدد مثل تاریخ، فلسفه، كاربرد توجیه، منابع، تعریف، مبانی نتایج و... نشان میدهد.
پرفسور مظفر اقبال استاد دانشگاه واترلو و رئیس مركز «اسلام و علم» كانادا مقاله خود را با عنوان «دیدگاه اسلام درباره آزادی فكری و هرج و مرج فكری» طرح كرد. وی اعتقاد دارد كه شرایط فكری فعلی، مسئله آزادی در اسلام را بسیار مبهم تعریف كرده است. او در صدد برآمده تا اصول آزادی بیان را در تفكر اسلامی به نحو دقیق بیان دارد و شكلی از مفاهیم آزادی كه اكنون از آن بحث میشود را نشان دهد و ثابت كند كه آزادی حاكم بر جوامع غربی، آزادی به معنای دقیق كلمه نیست بلكه هرج و مرج فكری است.
اندیشه های قرآنی و فقهی و تربیتی
تبحر مطهری در حوزههای فلسفی نباید توانمندی او را در عرصههای فقهی مغفول نهد. به همین خاطر دكتر علی مطهری عضو هیئت علمی دانشگاه تهران در مقاله خود با طرح «مسائل فقهی در آثار شهید مطهری» سعی كرده است، مقام فقهی او را كه تا حدودی از نظرها دورمانده برجسته نماید و روش فقهی او را كه به نوعی مثل روش مرحوم آیت الله بروجردی و امام خمینی است بررسی كند.
قرآن پژوهی، جزیی دیگر از فعالیتهای علمی شهید مطهری است. در این زمینه نادعلی عاشوری تلوكی استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه نجفآباد مقالهای با عنوان «فعالیتها و دیدگاههای قرآنی استاد مطهری» ارائه كرده و در آن به بخشی از علوم قرآنی یعنی تفسیر و شیوه تفسیری استاد مطهری پرداخته است.
مقاله «نكتههای تربیتی در آرای شهید مطهری» از دكتر علی شریعتمداری استاد دانشگاه تهران نظریات تربیتی شهید مطهری را كاویده و كتاب «تعلیم و تربیت در اسلام» را كه حاوی مطالب تربیتی است بررسی میكند. مطهری آموزش را با روش تربیتی خاص ارائه شده، طرح میكند همان كاستیی كه در نهادهای آموزشی ما موجود است و به نوعی با مقوله تربیت بیارتباط یا كم ارتباط است.
دكتر شریعتمداری سعی كرده است، این نقیصه و خلا را كه مورد نظر شهید مطهری نیز بوده و در مراكز آموزشی ما نیز احساس میشود، بیان كند.
مقاله «دین و تربیت در افكار شهید مطهری» از حجت الاسلام و المسلمین الشیخ علی عبدالله سنان، محقق، مؤلف و مدیر تعلیم دینی اسلامی لبنان است كه در چند محور تنظیم شده است.
1. منابع و ابعاد تربیت دینی
2. كارآیی تربیت در فرد و جامعه
3. چارچوب تربیت دینی
4. عوامل موثر در تربیت
5. رابطه تنگاتنگ دین و تربیت
6. شیوههای تربیت در قرآن و سنت
7. الگوی تشخیص انسانی در تربیت اسلامی
تربیت اسلامی اساسا جزو دغدغه های مهم استاد بوده است را به همین خاطر نگاهی وسیع به این بعد دین داشته است.
اندیشه های سیاسی ـ اجتماعی مطهری
مطهری در حوزه فعالیتهای علمی اش مباحثی را پی میگیرد كه میتوان آن را در شمار فعالیتهایی دانست كه بر دین، فلسفه و ارتباطات ناظر است. از این رو؛ دكتر حمید مولانا استاد و رئیس بخش برنامههای ارتباط بینالملل دانشگاه امریكن واشنگتن در مقاله خود «فلسفه ارتباطات اسلامی از دیدگاه شهید مطهری» درصدد است نشان دهد، حوزه ارتباطات و روابط اسلامی در آثار مطهری به عنوان یك مجموعه منسجم و مستحكم است. او در توجیه پرداختن به این مسئله میگوید: «آنچه باعث جلب توجه من به فلسفه ارتباطات و روابط اسلامی از دیدگاه مطهری میشود، حس و امیدی است كه همراه با پیوند تشكلهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و فناوری، حدود حوزهها را در جوامع اسلامی و در محیط جهانی تعیین میكند».
دكتر محمد مشكات عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در مقاله خود با عنوان «دین و مردم سالاری در بنیادهای اندیشه استاد مطهری» به مولفههای آزادی، عدالت، معنویت، حاكمیت مردم، حاكمیت قانون، حقوق بشر، قانون شهروند و... از دیدگاه مطهری پرداخته است.
دكتر حسن خجسته عضو هیئت علمی دانشكده صدا و سیما و معاون صدا در سازمان صدا و سیما مقاله خود را با عنوان «روششناسی شهید مطهری در بررسی مسائل زنان» پی میگیرد كه در آن ویژگیهای نظام حقوقی طراحی شده از سوی شهید مطهری را چنین ترسیم میكند:
1. برابری خلقت انسانها در نوع
2. تفاوت انسانها در جنسیت
3.اصالت نظام خانواده
دكتر لیندا كلارك، استادیار دانشگاه كونكوردیای كانادا در مقاله خود «آیت الله مطهری و زنان؛ بازسازی مبناگرایی آزاد» دیدگاههای وی را درباره زنان به خصوص در مورد جنبش آزادی زنان در محیط بررسی میكند و معتقد است با وجود محدودیتها موضع مطهری باز و مترقی بوده است.
دكتر عبدالرئوف فضل الله محقق و دبیر كل مجمع فرهنگی عربی از لبنان مقاله خود را با عنوان «زن و حقوق زن از دیدگاه اسلامی با تأكید بر آرای استاد مطهری» چند محور اساسی را میكاود:
1. زن در عصر بربریت
2. زن در عصر تمدنهای بابل، مصر و رومانی
3. زن در دین مسیحی و یهودی
4. زن در جزیرةالعرب قبل از اسلام
دكتر توشیوكورودا، استاد دانشگاه بین المللی ژاپن و رئیس انجمن مطالعات فرهنگی منطقهای از ژاپن مقاله خود را با عنوان «دموكراسی در اسلام و مقایسه با دموكراسی غربی با تأكید بر اندیشههای آیت الله مطهری» با نگاهی عمیق به دموكراسی غرب و اسلام این موضوع را بررسی میكند. او مبانی وجودشناسی دموكراسی اسلامی را با دموكراسی غرب متفاوت میداند و معتقد است، عامل كلیدی این تفاوت مفهوم توحید در اسلام است. زیرا توحید اصل اساسی برای درك همه چیز بر اساس وحدانیت است.
روز چهارم این همایش با سخنرانی آیت الله جوادی آملی در قم ادامه یافت. ایشان طی سخنانی اساس پایهگذاری هر مكتبی را مبتنی بر فكر و عقل و اعتبار آن را در گرو پیش فرض اصول متعارفه دانست. وی در خصوص اسلامی كردن دانشگاهها افزود: «جداسازی كلاس دختران و پسران، مسلمان پروری است اما آنچه دانشگاههای ما را اسلامی میكند ارائه علوم اسلامی به نحو علمی و عقلی است».
ایشان درباره حوزه اعتبار عقل گفت: «خدای سبحان به عقل بها داده و به حجتش حرمت نهاده و در مقام نعل و نه در مقام ذات و صفات خود را درگیر كرده است «لایسئل عما یفعل و هم یسئلون» آیت الله جوادی آملی در خصوص شخصیت علمی شهید مطهری افزود: «مطهری محرری توانا بود، محرر كسی است كه دست و بال بحث را باز میكند كه باید در وهله نخست، خود فردی آزاد باشد».
حجت الاسلام والمسلمین حسینی بوشهری مدیر حوزه علمیه قم، سخنران دیگر این همایش بود، وی روحانیت را در مرحله نخست عهده دار مدیریت فكری جامعه دانست و شهید مطهری را به عنوان نمونه بارز روحانیت، حامل قدرتی روحی و علمی معرفی كرد كه به رسالت سترگ خود جامه عمل پوشانده است. وی او را پایبند به مبانی مكتب اسلام و دارای جامعیت علمی، آفاق فكری برون حوزوی، صاحب تفكری وسیع و منضبط خواند.